آخرمرز

سیکاس Cycas ، گونه ای از خانواده سیکاداسه Cycadaceae و از جنس سیکاس Cycas میباشد و درخت نواحی استوائی و نیمه استوائی محسوب می شود .
شاید از عنوان این شرح تعجب کرده باشید و بخود بگوئید ، سیکاس Cycas گیاه کوچکی است که در گلدان و در گلخانه تربیت می شود و اطلاق نام درخت به آن صحیح به نظر نمی رسد .
ولی باید به اطلاع خوانندگان گرامی و علاقمندان برسد که این گیاه به بلندی چند متر می رسد و بلندی گونه سیکاس Cycas medica که در ایالت کوئین لاند Queen Land واقع در شمال شرقی استرالیا وجود دارد 20 متر است .
بودائی ها این درخت را نشانه جاودانی Im morteite می دانند .که گونه های مهمی نظیر سیکاس سیرسینالیس C.Circinalis و سیکاس رولوتا C.revoluta به بلندی 10 تا 15 متر و یا تنه خیلی کوتاه مانند سیکاس رومفی C.rumphii و سیکاس توآرسی C.thouarsii دارند .
این درخت در جنوب ژاپن در جزیره ماداگاسکار در آندونزی ، در هندوستان و در سریلانکا ( سیلان) و استرالیا وجود دارد .
درخت سیکاس Cycas در هیچ جا بطور انبوه و زیاد وجود ندارد بلکه به شکل دسته های کوچک در سواحل دریا دیده می شوند .
سیکاس Cycas با نگاه اول شبیه به درختان خانواده نخلها به نظر میآید و در قدیم آن را از خانواده نخل ها میدانستند و لینه Linne گیاهشناس مشهور نام علمی آن را ابتداء لینه Linne که از نام محلی نخل کوسکا Kuscas گرفته شده تعیین کرد و سپس آن را جزو طبقه سرخس ها ( به علت شباهت برگهای فنر مانند سرخس در موقع بازشدن ) دانست .
ولی حقیقت این است که سیکاس گیاه خاصی است و دردنیا کمتر خانواده هائی ازگیاهان با آن شباهت و قرابت دارند .
درخت سیکاس Cycas به حالت وحشی در ماداگاسکار وجود دارد .
ولی در قاره آفریقا از این درخت بطور وحشی دیده نمی شود .
و این امر می رساند که در موقع پیدایش این گیاه در این جزیره فاصله بین این جزیره و قاره آفریقا وجود داشته که متعلق به دوره زمین شناسی تریاس یعنی در حدود 35 میلیون سال پیش است .
زیرا دانه سیکاس Cycas نمی تواند از راه دریا به خشکی یعنی ماداگاسکار برسد . چون دانه ها در مدت زمان کمی که روی آب بمانند نیروی نامیه خود را از دست می دهند .
در استرالیا نیز این گیاه بطور وحشی وجود دارد .
تنه این درخت از بقایای دمبرگها تشکیل شده ، سنگین و به مقدار کمی خشبی است و قسمت نزدیک به سطح زمین آن بسیار محکم است .
در داخل تنه یا مغز آن مایع چسبنده و لزجی وجود دارد که ماده غذائی خوبی را تشکیل می دهد .
در روی تنه اصلی گاهی انشعاباتی بخصوص در درخت نر بوجود می آیند .
سیکاس Cycas درخت دو پایه ای است ( پایه نر و پایه ماده ) و پایه نر دارای کیسه محتوی گرده گل و گیاه ماده دارای تخمدان است .
برگهای پایه نر کوتاه ، پهن و کلفت بوده و در سطح زیر آن چندین کیسه گرده وجود دارد که بوسیله یک شکاف طولی مقدار بسیار زیادی گرده گل به خارج می ریزند .
برگهای پایه ماده مسطح است و از کرکهای خرمائی رنگ پوشیده شده و در سطح بالائی آنها شرابه ای انگشت مانند یا دندانه دار می باشد .
در حاشیه دو طرف مسطح دارای برگهای پایه ماده یک تا پنج تخمدان وجود دارند .
برگهای بارخیز در آغاز رویش بهم فشرده بوده ولی بعدآ از هم فاصله می گیرند و بالاخره برگهای حاوی انتهای تنه درختانی که دارای برگهای بارخیز هستند به رشد خود ادامه داده و تولید برگهای جدیدی گرداگرد انتهای گیاه می نمایند و هرساله برگهای جدیدی به همین شکل ظاهر می شوند .
طول برگهای سیکاس Cycas ممکن است به دو متر برسد و رنگ آنها سبز تیره می باشد .
عرض برگها نسبت به گونه سیکاس Cycas فرق می کند. به ترتیب که گونه سیکاس سی انسیالیسCiecinalis دارای پهنه برگ کم عرض و گونه سیکاس رولوتا C.revoluta دارای برگ نوک تیز یا نیزه ای میباشد .
برگهای قدیمی پس از 3 تا 5 سال ( در شرایط عادی ) زرد شده و می افتند . ( در سیکاس های زینتی باید برگهای زرد شده را قطع کرد ) برگهای پایه نر در گونه سیکاس رومفی C. rhumphlii به رنگ زرد روشن بوده و در موقع گل دادن بوی نامطبوعی پخش می کند .
و رومفیوس Rumphius طبیعی دان قرن هفدهم که این گونه به نام او مشخص گردیده ، گفته است که تحمل وجود چنین گیاه بدبوئی بسیار مشکل است .
گشن گیری ( تلقیح) :
چند گرده گل پایه نر به علت وجود قطرات مایع چسبنده روی تخمدان قرار میگیرند و سپس داخل تخمدان شده و سبب تلقیح تخم میگردند و پس ازمدتی تولید دانه ای به رنگ قرمزروشن یا نارنجی تیره میشود .
قشر خارجی دانه که کم و بیش گوشتی می باشد قشر داخلی سفت سنگ مانندی را می پوشاند که داخل آن که اصطلاحا آنرا نَرَکی داخلی یا ( آندوسپرم Endosperme ) می نامند دارای تعدادی کروموزوم (n)است که پس از رسیدن دانه تامین غذائی مورد نیاز جنین را می نماید و از پوستک چوب پنبه ای پوشیده شده است داخل آن تخم قرار دارد و قسمتی از لپه های آن اغلب بهم چسبیده اند .
معمولا اندازه دانه ها از گردو بزرگتر نیست ولی در گونه سیکاس توآرسی C.thouarsii که ویژه ماداگاسکار است دانه ها به بزرگی تخم غاز می رسند .
اگر بیش از یکسال از رسیدن دانه ها نگذشته باشد دانه ها به آسانی می رویند .
در آغاز رویش کلاهک انتهای ریشک پوسته را شکافته و ریشه خارج شده و بطرف زمین متوجه میشود . ولی لپه ها در داخل دانه میمانند و از مواد غذائی موجود در دانه تغذیه می کنند و این عمل سبب رشد گیاهک شده و به زودی اولین برگ ظاهر می شود .
نکته بسیار جالبی که در اینجا می توان به اطلاع خوانندگان عزیز رسانید این است که ریشه های ویژه این گیاه در زیر ریشه های عادی قرار دارند و گروه ریشه های گوشتی دوشاخه ای ، انگشتی شکل با منظره مرجانی تمایلی به رشد به طرف پائین ندارند و با جلبکهای آبی رنگ ، مانند ، آنابنا همزیستی دارندو اگر این ریشه ها قطع شوند برگهای جوان به خوبی رشد خواهند کرد .
آب و هوا و خاک :
بطوریکه توضیح داده شد درخت سیکاس Cycas آب و هوای استوائی و نیمه استوائی را دوست دارد . و رویش آن در مناطق معتدله با زمستانهای سرد باید در محلهای نسبتا گرم و گلخانه انجام شود .
این گیاه در تابستان به آب زیاد و منظم احتیاج دارد و مشروط بر اینکه گلدان طوری قرارر داده شود که آب از ته آن به آسانی خارج شود و در زمستان نباید گلدان را در سینی یا ظرف دیگری قرار داد که آب در زیر گلدان راکد بماند در غیر این صورت سیکاس زرد می شود .
این گیاه به خاک قوی که در عمق زیاد نرم باشد احتیاج دارد و بهترین خاک مخلوطی از ماسه و رُس و خاک برگ پوسیده است .
موارد استفاده از سیکاس :
قبل از بحث در این خصوص باید توجه خوانندگان عزیز را به این نکته جلب نماید که قسمتهای مختلف این گیاه دارای سمیت کمی می باشند .
ولی بومیان با علم به این موضوع به خود تلقین می کنند که سم اگر بمقدار کم مصرف شود خاصیت درمانی دارد .
1 – برگهای این درخت که گاه به عنوان مواد غذائی مورد استفاده قرار می گیرد نسبتا سمی بوده ولی در جزایر کئی Kei و ملوک Maluques برگهای جوان را می برند و بعنوان سبزی می خورند .
2 – میلیونها برگ این درخت ( گونه سیکاس رولوتا C.revoluta ) از ژاپن به کشورهای اروپائی و آمریکای شمالی صادر و فروخته می شوند و در تاج گلهای روی قبور مردگان و عید آخرین یکشنبه قبل از عید پاک مورد استفاده قرار می گیرند .
3 – بومیان از دانه و آرد حاصل از مغز بعنوان آرد ساکو Sagous ، درخت سیکاس پس از خشک کردن ، شستن و گرم کردن استفاده می کنند .
4 – از دانه های این گیاه پس از پختن به عنوان دارو استفاده می شود .
5 – بومیان جزیره ملوک در قدیم دانه های این گیاه را پس از خشک شدن آسیاب کردن و پختن به صورت سوپ در مراسم عزاداری میخوردند.
6 – ساکنین جزایر ، سلب مایع بدست آمده از پختن دانه این گیاه را به بچه های خود می خوراندند تا از شیطنت آنها که مانع فعالیت و آزادی عمل درکارشان می شوند راحت شوند .
7 – سیکاس Cycas درمناطق معتدله به عنوان گیاه زینتی در منازل و باغات وگلخانه ها پرورش داده میشود .
بیماریها و آفات :
تا کنون بررسیهای لازم در مورد آفات و بیماریهای این گیاه بعمل نیامده ، ولی از لحاظ فیزیولوژیکی معلوم گردیده که در روی برگ بعضی از سیکاس های موجود در باغات و منازل لکه های کوچک گرد سفید یا زرد رنگ مشاهده می شود که علت آن را کمی مقدار فسفر خاک می دانند .
ولی هنوز در ایران بررسیهای علمی درباره این گیاه به عمل نیامده است و در کتب خارجی نیز توضیحاتی در این خصوص داده نشده است .
تکثیر :
زیاد کردن سیکاس Cycas به دو روش کاشتن بذر و یا قلمه زدن امکان پذیر است :
الف – کاشتن بذر : زیادکردن این گیاه بوسیله کاشتن بذر رسیده آن میسر است .
ب – قلمه زدن : اگر قسمت انتهائی تنه را قطع کرده و بعنوان قلمه در زمین قرار دهیم ، حتی اگر چند ماهی از قطع آن گذشته باشد ، شروع به تولید ریشه می نماید .
همچنین اگر تنه سیکاس Cycas را به قطعات کوچکی تبدیل کنیم و حتی پس از مدتی این قطعات را در خاک قرار دهیم سبز شده و ریشه می دهند .
در ژاپن عادت براین دارند که این نوع قلمه ها را در خاکی که با براده آهن مخلوط شده قرار دهند و به این طریق است که به گونه سیکاس رولوتا C.revoluta نام ژاپنی سوتتیسو Soteetsoe یعنی سبزی خارج شده از آهن داده اند .